Małgorzata Anna Basińska, Joanna Sadownik
Instytut psychologii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
WSTĘP
W ostatnich latach można zaobserwować narastające zainteresowanie zdrowiem psychicznym kobiet po zabiegu przerwania ciąży. Podstawowym założeniem niniejszej pracy jest przedstawienie specyfiki sytuacji psychologicznej kobiet po zabiegu przerwania ciąży, ze szczególnym uwzględnieniem nastroju.
Nastrój w ujęciu psychologicznym
Tematyka nastroju jest obecna na gruncie psychologii już od czasów Wilhelma Wundta, jednak również współcześnie stała się przedmiotem wielu intensywnych badań (Goryńska, 2011). Nastrój w życiu codziennym wiąże się z doświadczeniem czegoś nie tylko nieuchwytnego i przejściowego, ale również wszechobecnego i dostępnego każdej jednostce. To proces o słabym natężeniu, przy jednocześnie stosunkowo długim okresie trwania. Towarzyszy on jednostce podczas jej działań oraz odpoczynku. Do powstania i utrzymywania się nastroju pogodnego przyczyniają się wielokrotne bodźce o znaczeniu pozytywnym, natomiast zdarzenia bolesne, przykre czy nieudane mogą wywoływać nastrój smutku (Gerstmann, 1976; Tatala, 2000). Niektórzy badacze (Watson i in., 1999), podkreślają występowanie dwóch niezależnych wymiarów: pozytywny afekt (PA) i negatywny afekt (NA). Przeprowadzone badania nad naturą nastroju dostarczają danych, które pozwalają na stwierdzenie iż w niektórych warunkach oba rodzaje pobudzenia ze sobą współistnieją (Mathhews i in., 1990; Matthews i in., 2003; Goryńska, 2011). Ponadto w wielu teoriach emocji i nastroju (Goryńska, 2011) wprowadzane jest rozróżnienie między stanem emocjonalnym (stan przejściowy) a cechą emocjonalną (względnie trwała skłonność).
Aborcja – charakterystyka zjawiska
Aborcja obecna jest w życiu człowieka już od początków ludzkości. Kontrowersje wokół tej problematyki zauważalne są już w dziełach Platona. Z kolei Hipokrates, konstruując treść przysięgi lekarskiej, uwzględnił postulat o zakazie podawania kobietom środków poronnych (Chazan, Simon, 2009).
Wyniki Głównego Urzędu Statystycznego GUS pokazują, że tylko w latach 1974-1991 przeprowadzono ponad dwa miliony aborcji w stosunku do jedenastu milionów urodzonych w tym samym okresie dzieci (Chazan, Simon, 2009).
Problematyka tolerancji i przeprowadzania zabiegów przerywania ciąży poddawana jest wielu ocenom i należy do wysoce kontrowersyjnych w społeczeństwie. Wykonywanie aborcji wiąże się ze sprzeciwem wielu środowisk. Przedstawiciele stanowiska umiarkowanego opowiadają się za dopuszczalnością zabiegu przerwania ciąży jedynie po uwzględnieniu określonych warunków, takich jak ciąża będąca rezultatem przestępstwa na tle seksualnym, zagrożenie życia i zdrowia kobiety, uszkodzenia bądź wady genetyczne płodu, czy też trudne warunki materialne i życiowe kobiety. Jednak istnieją również grupy popierające całkowitą swobodę decydowania o wykonywaniu aborcji.
Tzw. obrońcy praw kobiet motywują swoje stanowisko, powołując się trzy kluczowe argumenty. Ich zdaniem każda kobieta ma moralne prawo do samodzielnego decydowania o własnym życiu, kontroli i dysponowania własnym ciałem (Stotland, 2011; Kreft, 2007). A ponieważ zarodka ludzkiego nie uznają za odrębnego człowieka, dlatego aborcja jest dla nich decydowaniem tylko o własnym życiu.
Niektóre kobiety stosunkowo dobrze radzą sobie po aborcji, jednak w pewnych przypadkach zabieg wiąże się z występowaniem poważnych konsekwencji, zarówno somatycznych jak i psychicznych (Chazan, 2009; Speckhard, Mufel, 2009). Istotne jest zwrócenie uwagi na psychiczne następstwa realizacji decyzji o poddaniu się zabiegowi przerwania ciąży, które mają zróżnicowany charakter, pozytywny i negatywny (Sołtysiak, 1999; Kornas-Biela, 2004).
Badania kobiet po dokonaniu aborcji przeprowadzone przez Anne Speckhard i Natalię Mufel (2000, za: Speckhard, Mufel, 2009) pokazały, iż około 50% przypadków spełniło obiektywne kryteria zespołu stresu pourazowego PTSD: myśli i uczucia unikowe (96%), styczność z sytuacjami przypominającymi o aborcji (92%), poczucie winy (80%), depresja (78%), epizody retrospektywnych przebłysków (76%). Konsekwencje aborcji mogą przyczynić się do powstania głębokich konfliktów, które wpłyną na całokształt przyszłego życia psychicznego kobiety.
PAS – syndrom postaborcyjny
Zjawisko zespołu postaborcyjnego PAS (post-abortion syndrome) po raz pierwszy zostało opisane w 1981 roku przez amerykańskiego psychoterapeutę Rue’a. Wyniki jego badań ukazały, iż po zabiegu przerwania ciąży kobiety doświadczają pewnego rodzaju zaburzeń zbliżonych do zespołu stresu pourazowego. Termin zaproponowany przez Rue’a został początkowo włączono do amerykańskiej klasyfikacji zaburzeń psychicznych - DSM-III. Jednak w kolejnym wydaniu syndrom postaborcyjny usunięto z listy zaburzeń. Syndrom ten nie występuje także w światowej klasyfikacji zaburzeń ICD-10 (Speckhard, Rue, 1992). W 1987 roku Stowarzyszenie Psychiatrów dokonało rozróżnienia tego konstruktu, wyodrębniając zespół PAD (post abortion distress) oraz PAS (post abortion syndrom). Oba zespoły włączono do grupy zaburzeń postraumatycznych, które ujawniają się dopiero po pewnym czasie od zaistniałego urazu (Ryś, 1992; Wejbert-Wąsiewicz, 2012).
W literaturze psychologicznej zespół PAD definiowany jest jako fizyczny, psychiczny ból odczuwany po zabiegu aborcji, przede wszystkim związany z poczuciem straty. Ujawnia się najczęściej od razu po usunięciu ciąży bądź do trzech pierwszych miesięcy i może trwać do około roku. Zespół charakteryzuje się zaburzeniami obrazu siebie, utratą celu życia, zaburzeniami snu, obawami przed życiem seksualnym i kolejną ciążą. Światopogląd, wiara i zasady moralne wyznawane przez kobietę mają znaczny wpływ na wystąpienie syndromu i jego czas trwania. Badacze uznali, iż PAD należy zaliczyć do zaburzeń przystosowania i pełnienia funkcji społecznych.
Z kolei zespół PAS to zaburzenie chroniczne zależne od wypartych reakcji emocjonalnych oraz bólu zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Występuje zazwyczaj po kilku latach od przeprowadzonego zabiegu. Przyczyny syndromu postaborcyjnego mają swoje podłoże we właściwościach fizjologiczno-psychologicznych jednostki i dotyczą gwałtownego przerwania zmian, które zachodzą w kobiecie od momentu zajścia w ciążę. Do klinicznego obrazu zespołu PAS zalicza się takie objawy jak duży niepokój i niezadowolenie bez uświadamianej przyczyny, brak sensu życia, depresję, poczucie beznadziejności. Ponadto kobiety, u których występuje PAS mogą mieć koszmary senne, lęki, a także trudności w relacjach interpersonalnych i kontaktach seksualnych (Ney, Wickett, 1989; Ryś, 2000; Kornas-Biela, 2004).
Kryteria diagnostyczne tego syndromu ujęte w DSM-III koncentrują się wokół trzech aspektów. Powtórne przeżywanie kobieta doświadcza na jeden z następujących sposób (Ryś, 1992):
- powtarzające się wspomnienia o zabiegu,
- sny o zabiegu bądź nienarodzonym dziecku
- intensywne działania lub uczucia wynikające z ponownego doświadczania sytuacji zabiegu (iluzje, halucynacje),
- rozpacz na skutek sytuacji symbolizujących ciążę bądź zabieg,
- reakcje żałoby, depresji określane mianem jubileuszowych (rocznica aborcji, rocznica przewidywanych narodzin dziecka).
Kobiety z PAS mogą również ujawniać tendencje depresyjne, niezdolność do przebaczenia sobie. Stają się nadwrażliwe na wspomnienia związane z zabiegiem, mają poczucie winy, iż same przeżyły zabieg w przeciwieństwie do dziecka. Rzadziej stwierdza się skłonności samobójcze czy nadużywanie różnego rodzaju używek (Mayes, Horwitz, 2005).
Badania brytyjskie z 1997 roku (David, 1997, za: Solik, 1997), które objęły cztery grupy kobiet: niedomagające się aborcji (6151), po przebytym zabiegu (6410), po zetknięciu się z odmową na wykonanie zabiegu (379), po zmianie decyzji na donoszenie ciąży (371) pokazały, że zaburzenia po porodzie dosięgają 1,7 przypadków na 1000, a po aborcji 0,3 przypadków na 1000 i zostały potwierdzone w badaniach duńskich, których próba objęła ponad milion kobiet w wieku od 15 do 49 lat (Daag, 1991; Scotland, 1992; Solik, 1997; Warren, 1998; Wejbert-Wąsiewicz, 2012).
Ze względu na istniejące niejasności podjęto próbę zbadania częstości występowania syndromu postaborcyjnego u kobiet, który poddały się zabiegowi przerwania ciąży i opisanie ich stanu emocjonalnego. Sformułowano następujące pytania badawcze:
1. czy występują różnice istotne statystycznie w nasileniu występowania emocji pozytywnych i negatywnych (stanu i cechy) między kobietami w zależności od rodzaju doświadczenia ginekologicznego (aborcja, poronienie samoistne i urodzenie zdrowego dziecka, bez doświadczenia w przeszłości dwóch pozostałych)?
2. czy występują różnice istotne statystycznie między kobietami, które poddały się zabiegowi przerwania ciąży w zakresie stanu emocjonalnego i stałych cech afektywnych ze względu na występowanie lub nie występowanie syndromu postaborcyjnego (PAS)?
Charakterystyka zastosowanych narzędzi badawczych
W badaniach zastosowano wystandaryzowany wywiad kliniczny i skalę SUPIN. Uzyskane w wywiadzie dane miały na celu zapoznanie się z sytuacją kobiet po zabiegu przerwania ciąży oraz identyfikację występowania syndromu postaborcyjnego. Ankieta osobowa dla grup kontrolnych pozwoliła na zebranie informacji o danych demograficznych i o ogólnej sytuacji kobiet związanej z urodzeniem dziecka lub samoistnym poronieniu.
Skala Uczuć Pozytywnych i Negatywnych (SUPIN) to polska adaptacja skali PANAS Watsona i Clark (1988). Pozycje skali to przymiotniki, które stanowią określenia uczuć pozytywnych i negatywnych, do których osoba badana ustosunkowuje się za pomocą pięciostopniowej skali, oceniając stopień nasilenia danego uczucia (Brzozowski, 2010, 2011). Spójność wewnętrzna skali w prezentowanych badaniach własnych została obliczona za pomocą współczynnika alfa-Cronbacha i wyniosła 0,92.
Charakterystyka osób badanych
W badaniach wzięła udział grupa 34 kobiet po zabiegu przerwania ciąży, wykonanym w kraju lub za granicą. Wiek kobiet wyniósł około 35 lat (SD=12,06; od 21 lat do 67 lat). Natomiast wiek, w którym osoby badane zdecydowały się na zabieg przerwania ciąży mieścił się między 18 a 40 rokiem życia, z czego aż 22 kobiety (64,71%) podjęły taka decyzję między 18 a 28 rokiem życia. Przeważająca liczba kobiet poddała się zabiegowi przerwania ciąży metodą farmakologiczną (n=19; 56%) oraz jeden raz (31 kobiet), dwie osoby badane zdecydowały się na zabieg przerwania ciąży dwa razy, natomiast jedna z kobiet poddała się zabiegowi przerwania ciąży cztery razy. Najwięcej badanych miało wyższe wykształcenie, a najmniej znalazło się kobiet z wykształceniem podstawowym i zawodowym. Równolegle do badań kobiet, które poddały się zabiegi przerwania ciąży, zostały przeprowadzone badania kobiet, które doświadczyły samoistnego poronienia oraz kobiet, które urodziły dziecko i nie doświadczyły samoistnego poronienia i/lub przerwania ciąży. Osoby do grupy kontrolnej dopasowano pod względem wieku i wykształcenia do kobiet po zabiegu przerwania ciąży.
Najczęstszym powodem wykonania aborcji były problemy w rodzinie lub w związku i problemy finansowe (tabela 1).
Tabela 1
Liczebność badanych ze względu na powód poddania się zabiegowi przerwania ciąży.
Procedura badawcza
W celu zbadania grupy kobiet po zabiegu przerwania ciąży, przy uwzględnieniu wysokiego poziom intymności oraz bezpośredniości niniejszego pomiaru, poszukiwanie kobiet odbywało się jedynie drogą elektroniczną, poprzez strony internetowe i fora internetowe. Badania były anonimowe i dobrowolne. Badania osób należących do grup kontrolnych przeprowadzono w indywidualnym kontakcie.
Wyniki
Główną zmienną przyjętą w analizie, która różnicowała badane kobiety było doświadczenie ginekologiczne. W badaniu wzięła udział podobna liczba kobiet o różnym doświadczeniu ginekologicznym – wystąpienie samoistnego poronienia (n=33; 32,35%), poddanie się zabiegowi przerwania ciąży (n=34; 33,33) oraz urodzenie dziecka bez doświadczenia przerwania ciąży i/lub samoistnego poronienia (n=35; 34,31%).
W celu dania odpowiedzi na pierwsze pytanie badawcze dotyczące różnic w nastroju wyrażonym poprzez aktualny stan emocjonalny i stałe cechy afektywne w zakresie uczuć pozytywnych i negatywnych między badanymi kobietami przeprowadzono jednoczynnikową analizę wariancji (stan emocjonalny w zakresie uczuć pozytywnych – F=3,99; p=0,021; stan emocjonalny w zakresie uczuć negatywnych – F=4,86; p=0,010). Kobiety, które przerwały ciążę miały wyższy poziom aktualnego stanu emocjonalnego w zakresie uczuć pozytywnych (M=46) w porównaniu do kobiet, które doświadczyły samoistnego poronienia (M=37,70; p=0,022). Ponadto kobiety, które przerwały ciążę miały niższy poziom aktualnego stanu emocjonalnego w zakresie uczuć negatywnych (M=22,41) w porównaniu do kobiet, które doświadczyły samoistnego poronienia (M=30,42; p=0,022).
Kolejno została przeprowadzona jednoczynnikowa analiza wariancji w celu sprawdzenia czy kobiety o różnym doświadczeniu ginekologicznych różniły się między sobą pod względem globalnego poziomu stałych cech afektywnych oraz ich wymiarów. Kobiety o różnym doświadczeniu ginekologicznym różniły się między sobą pod względem poziomu stałych cech afektywnych w zakresie uczuć negatywnych (F=7,38; p=0,001). Porównania wielokrotne wykazały, że kobiety, które doświadczyły samoistnego poronienia (M=33,12) miały wyższy poziom negatywnych cech afektywnych w porównaniu do kobiet, które urodziły dziecko i nie doświadczyły samoistnego poronienia i/lub przerwania ciąży (M=26,34; p=0,018) oraz tych kobiet, które przerwały ciążę (M=25,03; p=0,002).
Poziom nastroju – analiza porównawcza kobiet po zbiegu przerwania ciąży z podziałem na występowanie syndromu postaborcyjnego (PAS)
W drugim etapie badań skupiono się na analizie jedynie grupy kobiet po zabiegu przerwania ciąży. U większości (n=28, 82%) badanych kobiet nie występował syndrom postaborcyjny (PAS), jednak u około 18% (n=6) odnotowano występowanie tego rodzaju syndromu. Następnie sprawdzono czy badane kobiety, u których nie występował syndrom postaborcyjny różniły się od kobiet, u których on występował pod względem poziomu aktualnego stanu emocjonalnego i stałych cech afektywnych. Stwierdzono istotne statystycznie różnice w zakresie uczuć pozytywnych aktualnego stanu emocjonalnego (U=2,17; p=0,029), w zakresie globalnego poziomu stałych cech afektywnych (U=2,17; p=0,029) oraz poziomu uczuć negatywnych (U=2,58; p=0,008). Analizy wykazały, że kobiety, u których wystąpił syndrom postaborcyjny (PAS) miały niższy poziom aktualnego stanu emocjonalnego w zakresie uczuć pozytywnych, niższy poziom stałych cech afektywnych ogółem oraz stałych cech afektywnych w zakresie uczuć pozytywnych w porównaniu do kobiet, u których nie wystąpił syndrom postaborcyjny (PAS).
Dodatkowo sprawdzono czy badane kobiety różniły się między sobą pod względem poziomu nasilenia aktualnego stanu emocjonalnego oraz stałych cech afektywnych ze względu na metodę zabiegu aborcji. Stwierdzono występowanie różnic istotnych statystycznie w nasileniu aktualnego stanu emocjonalnego i stałych cech afektywnych w zakresie uczuć pozytywnych. Przeprowadzone porównania wielokrotne wykazały, że kobiety, które miały wykonany zabieg metodą farmakologiczną miały wyższy poziom emocji pozytywnych w skali aktualnego stanu emocjonalnego (U=9,51; p=0,009) w porównaniu do kobiet, które miały wykonany zabieg metodą chirurgiczną (p=0,047) oraz w porównaniu do kobiet, które miały wykonany zabieg obiema metodami (p=0,047). Porównania wielokrotne wykazały również istotne statystycznie różnice dla poziomu uczuć pozytywnych w skali stałych cech afektywnych (U=6,05; p=0,048).
WNIOSKI
1. Stwierdzono występowanie różnic istotnych statystycznie w nasileniu występowania pozytywnych i negatywnych emocji między kobietami w zależności od rodzaju doświadczenia ginekologicznego (aborcja, poronienie samoistne i urodzenie zdrowego dziecka, bez doświadczenia w przeszłości dwóch pozostałych):
a. kobiety, które przerwały ciążę miały wyższy poziom aktualnego stanu emocjonalnego i cech afektywnych w zakresie uczuć pozytywnych oraz niższy poziom aktualnego stanu emocjonalnego w zakresie uczuć negatywnych,
b. kobiety, które doświadczyły samoistnego poronienia cechowały się najniższym nastrojem, zarówno w zakresie stanu emocjonalnego jak i stałych cech afektywnych.
2. Stwierdzono występowanie różnic istotnych między kobietami, które poddały się zabiegowi przerwania ciąży w zakresie stanu emocjonalnego i stałych cech afektywnych ze względu na występowanie lub nie występowanie syndromu postaborcyjnego (PAS) - kobiety, u których wystąpił PAS miały niższy poziom aktualnego stanu emocjonalnego w zakresie uczuć pozytywnych, miały niższy poziom stałych cech afektywnych ogółem oraz stałych cech afektywnych w zakresie uczuć pozytywnych.
3. Kobiety, które miały wykonany zabieg metodą farmakologiczną miały wyższy poziom emocji pozytywnych w skali aktualnego stanu emocjonalnego i stałych cech afektywnych w porównaniu do kobiet, które miały wykonany zabieg metodą chirurgiczną oraz w porównaniu do kobiet, które miały wykonany zabieg obiema metodami.
LITERATURA CYTOWANA
Brzozowski, P. (2010). Skala uczuć pozytywnych i negatywnych SUPIN. Polska adaptacja skali PANAS Davida Watsona i Lee Anny Clark. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
Brzozowski, P. (2011). Zaburzenia nastroju i zaburzenia lękowe w świetle badań Davida Watsona. W: E. Goryńska, M. Ledzińska, M. Zajenkowski (red.), Nastrój. Modele, geneza, funkcje (s. 357-378). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Chazan, B. (2009). Somatyczne następstwa aborcji. W: B. Chazan, W. Simon (red.), Aborcja. Przyczyny, następstwa, terapia (s. 75-88). Wrocław: Wydawnictwo WEKTORY.
Chazan, B., Simon, W. (2009). Wprowadzenie. W: B. Chazan, W. Simon (red.), Aborcja. Przyczyny, następstwa, terapia (s. 9-14). Wrocław: Wydawnictwo WEKTORY.
Daag, P.K. (1991). The Psychological Sequelae of Therapeutic Abortion-Denied and Completed. American Journal of Psychiatry, 148 (5), 578-585.
Gerstmann, S. (1976). Rozwój uczuć. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Goryńska, E. (2011). Umiejscowienie nastroju wśród zjawisk afektywnych. W: E. Goryńska, M. Ledzińska, M. Zajenkowski (red.), Nastrój. Modele, geneza, funkcje (s. 11-31). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Kornas-Biela, D. (2004). Wokół początku życia ludzkiego. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Kreft, P. (2007). Aborcja.? Trzy punkty widzenia. Warszawa: Wydawnictwo Fronda.
Matthews, G., Deary, I.J., Whiteman, M.C. (2003). Personality Traits. Cambridge: Cambridge University Press.
Matthews, G., Jones, D.M., Chamberlain, A.G. (1990). Refining the measurement of mood. The UWIST Mood Adjective Checklist. British Journal of Psychology, 81, 17-42.
Mayes, R., Horwitz, A.V. (2005). DSM-III and the revolution in the classification of mental illness. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 41 (3), 249-267.
Ney, P.G., Wickett, A.R. (1989). Mental health indicators for abortion. Psychiatric Journal of the University of Ottawa, 14 (4), 506-516.
Ryś, M. (1992). Zespoły zaburzeń po przerwaniu ciąży. Doniesienia z badań. Warszawa: Instytut Studiów nad Rodzin.
Ryś, M. (2000). Psychologia małżeństwa w zarysie. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Scotland, N. (1992). The Myth of the Abortion Trauma Syndrome. Journal of American Medical Association, 268 (15), 2078-2079.
Solik, A. (1997). Aborcja a zdrowie kobiet. Biuletyn Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, 8.
Sołtysiak, T. (1999). Niektóre przyczyny usuwania ciąży przez młode kobiety. W: H. Machel, K. Wszemborowski (red.), Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce (s. 295-313). Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Speckhard, A, Mufel, N. (2009). Uniwersalne reakcje na aborcję? Więź, trauma i żal u kobiet z doświadczeniem aborcji. W: B. Chazan, W. Simon (red.), Aborcja. Przyczyny, następstwa, terapia (s. 133-156). Wrocław: Wydawnictwo WEKTORY.
Speckhard, A., Rue, V. (1992). Post Abortion Syndrome: An Emerging Public Health Concern. Journal of Social Issues, 48 (3), 95-119.
Stotland, N.L. (2011). Psychiatric aspects of induced abortion. Journal of Nervous and Mental Disease, 199 (8), 568-570.
Warren, M.A. (1998). Przerywanie ciąży. W: P. Singer (red.), Przewodnik po etyce (s. 347-361). Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza.
Watson, D., Clark, L.A., Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative effect: The PANAS scales. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 1063-1070.
Watson, D., Wiese, D., Vaidya, J., Tellegen, A. (1999). The two general activation systems of affect. Structural findings, evolutionary consideratons, and psychobiological evidence. Journal of Personality and Social Psychology, 76, 820-838.
Wejbert-Wąsiewicz, E. (2012). Aborcja w dyskursie publicznym. Monografia zjawiska. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.