W dniu 18 października 2010 r. w święto patrona służby zdrowia, św. Łukasza w Atheneum Gedanense Novum odbyła się konferencja nt. „Etyka w medycynie – relikt czy imperatyw” w ramach organizowanych od dwóch lat Gdańskich Spotkań z Etyką Lekarską. Konferencję poprzedziła Msza św., odprawiona przez ks. abp. Sławoja Leszka Głódzia w kościele p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej.
Wykład nt. „Etyka we współczesnej medycynie – relikt czy nadal obowiązujący imperatyw” wygłosił dr n. med. Konstanty Radziwiłł, prezydent stałego Komitetu Lekarzy Europejskich i wiceprezes Naczelnej Izby Lekarskiej z Warszawy. Pozostali prelegenci to: ks. prof. dr hab. Paweł Bortkiewicz z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu – „Ewangeliczne aspekty etyki lekarskiej” oraz dr n. med. Marek Kośmicki z Warszawy – „Nowe spojrzenie na antykoncepcję”. Wykłady, zwłaszcza referat dr. M. Kośmickiego, wywołały ożywioną dyskusję przy aktywnym udziale studentów naszej Uczelni.
Konferencję zaszczycił swoją obecnością rektor GUMed prof. Janusz Moryś oraz ks. abp S.L. Głódź.
Organizatorem IV już Gdańskich Spotkań z Etyką Lekarską był Oddział Gdański Katolickiego Stowarzyszenia Lekarzy Polskich przy współudziale Towarzystwa Internistów Polskich, Polskiego Towarzystwa Lekarskiego i Okręgowej Izby Lekarskiej.
Prof. Grażyna Świątecka,
przewodnicząca Oddziału Gdańskiego KSLP
Etyka we współczesnej medycynie
– relikt czy nadal obowiązujący imperatyw?
Etyka
Etyka (od greckiego θος – „zwyczaj”) jest działem filozofii, zajmującym się badaniem moralności i tworzeniem systemów myślowych, z których można wyprowadzać zasady moralne. Tradycyjnie dzieli się ją na etykę ogólną, która przedstawia ogólne normy moralności, ich pochodzenie i uzasadnienie oraz etykę szczegółową (normatywną), która wskazuje konkretne normy moralne.
Etyka lekarska
Mówiąc o etyce lekarskiej na ogół myśli się o bioetyce, dziale etyki zajmującym się zagadnieniami etycznymi w biologii i medycynie oraz deontologii lekarskiej, czyli nauce o powinnościach lekarskich. Nie można nie dostrzec ścisłego związku etyki lekarskiej i prawa medycznego, dla którego jest ona jednym z głównych źródeł. Szczególnym obszarem często popularnie nazywanym etyką lekarską są zasady rządzące relacjami lekarz-pacjent.
Cechy dobrego lekarza
Od dawna próbowano konstruować zespół podstawowych cech, którymi powinien charakteryzować się dobry lekarz. W różnych zestawieniach najczęściej powtarzają się cztery cnoty. Niewątpliwie na pierwszym miejscu wymienia się zwykle kompetencję – mądrość, na którą składają się fachowa wiedza i umiejętności praktyczne, zdolność krytycznego osądu sytuacji medycznej, dobra intuicja, inteligencja, wnikliwość oraz empatia odczuwana w stosunku do chorego. Za niezwykle ważną cechę lekarską uważa się także życzliwość dla pacjenta, czyli chęć czynienia dobra i w każdej sytuacji bycie po jego stronie, szacunek dla chorego bez względu na jego pozycję. Kolejne miejsce zajmuje rzetelność w wykonywaniu zawodu (na którą składają się: uczciwość, prawdomówność i staranność). Ostatnią cechą wymienianą obok powyższych jest delikatność, jako specyficzny sposób postępowania z człowiekiem cierpiącym.
Trudne problemy bioetyczne
Niezależnie od indywidualnych cech lekarza i jego umiejętności radzenia sobie z rozmaitymi sytuacjami klinicznymi jest wiele obszarów wymagających refleksji etycznej w ogóle. Medycyna ewoluująca od paternalizmu do partnerstwa otwiera do zagospodarowania ogromne pole relacji lekarz-pacjent. Rosnąca świadomość konsumencka pacjentów nakazuje refleksję nad zderzeniem autonomii pacjenta z tradycyjną rolą lekarza. Szczególnym przypadkiem jest tu sposób postępowania z pacjentem o ograniczonej zdolności (lub niezdolnym) do komunikowania się oraz różne problemy kresu życia (mówienie o śmierci, testament życia, niepodejmowanie lub zaprzestanie leczenia, eutanazja, przeszczepianie narządów). Ciekawym problemem (bynajmniej nie teoretycznym) jest umiejętność działania w sytuacji konfliktu (agresji ze strony pacjenta, winy lekarza, konfliktu między lekarzami). Ogromnym ładunkiem emocjonalnym nacechowana jest gorąca debata dotycząca początku życia ludzkiego (m.in. problem sztucznego zapłodnienia, w tym in vitro, status zarodka, selekcja zarodków, aborcja). Nieznanym do niedawna obszarem była kwestia zarządzania informacją genetyczną i wynikającym z niej problemem predykcji chorób. Ogromnym obszarem, w którym pojawiają się wciąż nowe pytania, jest eksperyment medyczny – odmienne zasady prowadzenia eksperymentu leczniczego i badawczego, kwestia prymatu pacjenta, problem placebo, zgoda, w tym problem pacjentów o ograniczonej (lub niezdolnych do) komunikacji, badania na zwierzętach. Ciekawym i ostatnio żywo dyskutowanym problemem, zwłaszcza w kontekście publicznej służby zdrowia, jest prawo pracowników medycznych do sprzeciwu sumienia. Stosunkowo nowym zakresem, na który wkracza etyka medyczna jest zdrowie publiczne z problemami takimi, jak: priorytety, reglamentacja świadczeń, efektywność kosztowa, sprawiedliwość. Wciąż silne przywiązanie – mimo burzliwego rozwoju nauk medycznych – wielu lekarzy do tzw. medycyny alternatywnej rodzi pytania dotyczące etyki sięgania w praktyce lekarskiej do nienaukowych metod leczenia.
Etyka a prawo
Od dawna interesującym problemem jest sprawa zależności etyki lekarskiej i prawa medycznego. Zajmował się tym kilkakrotnie polski Trybunał Konstytucyjny. W swoim orzeczeniu z dnia 7 października 1992 r. TK stwierdził: „Normy etyczne są autonomiczne w stosunku do norm prawnych. To normy prawne powinny posiadać legitymację aksjologiczną, normy etyczne nie potrzebują legitymacji jurydycznej. Pozytywne prawo, szczególnie w systemie pluralistycznym, jest zawsze wynikiem kompromisu różnych sił politycznych i społecznych odgrywających rolę w życiu publicznym. Prawo nie może być pełnym odbiciem moralności. Stąd pochodzą różnice zakresów pomiędzy obowiązującym systemem prawa a występującymi w społeczeństwie systemami norm etycznych.”
Jan Paweł II o etyce lekarskiej
W dramatycznych dla polskiej etyki lekarskiej chwilach przed VII Nadzwyczajnym Krajowym Zjazdem Lekarzy we wrześniu 2003 r., kiedy ważyły się losy Kodeksu Etyki Lekarskiej, który miał być nowelizowany podczas obrad, głos zabrał największy autorytet tamtego czasu. Jan Paweł II skierował do Zjazdu krótki list zachęcający do podejmowania przez środowisko lekarskie refleksji nad etyką swojego zawodu. Pisał wtedy: „Żyjemy w czasach szybkiego rozwoju nauk empirycznych. Pociąga to za sobą rozszerzenie horyzontu możliwości czynienia dobra lub zła. Zdajemy sobie sprawę, jak wiele świat zawdzięcza ludzkiej dociekliwości i zdobywanej wiedzy. Doświadczenie jednak uczy, że ta sama wiedza może stać się źródłem wielorakiego cierpienia, a nawet zagłady. W tej sytuacji człowiek staje wobec pytania o etyczny wymiar swojej działalności, to znaczy, czy jest ona obiektywnie dobra. Musi osądzić, czy jego motywacje są prawe, czy cel jest dobry i czy środki są godziwe. Musi też rozeznać, czy skutkiem działania w danej chwili i w przyszłości, której nie da się przewidzieć, będzie rzeczywiste dobro. Wielokrotnie tego typu wartościowanie i dokonywanie osądu jest trudne i często domaga się konkretnego punktu odniesienia. Dlatego normatywna etyka, wynikająca ze świadomości istnienia dobra i zła, jawi się jako pomoc, źródło wewnętrznego pokoju człowieka stojącego w obliczu ważnych wyborów, nie zaś jako ograniczenie jego wolności. Dziś kwestia etyki ma szczególną wagę w odniesieniu do wszelkich badań i konkretnych działań na polu biologii i medycyny. Wiemy, że w tej dziedzinie na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia dwudziestego wieku pojawiły się nowe problemy etyczne, związane na przykład z możliwością ingerowania w ludzki genom, rozwojem diagnostyki przedurodzeniowej, medycznego wspomagania prokreacji, czy tzw. medycyną partnerską, która czasem może przybierać formy działania przeciw życiu. Lekarz wie dobrze, że w sytuacji zmagania o dobro, o zdrowie i życie pacjenta, te kwestie nie zawsze mogą być rozwiązywane jedynie na poziomie aktualnie obowiązujących przepisów prawnych. Polskie środowisko lekarskie ma zatem prawo i obowiązek wypowiadać swoją opinię na temat etyki i jej zastosowań. Ufam, że lekarze polscy skorzystają z tego prawa i podejmą obowiązek aktywnego formowania kodeksu etycznego, który służyłby zachowaniu i rozwojowi godności ich posługiwania oraz prawdziwemu dobru każdego pacjenta.”
Czy zatem etyka we współczesnej medycynie to relikt, czy też niezbędny wymiar wiedzy, umiejętności i praktyki lekarskiej?
W świetle powyższych rozważań można śmiało powiedzieć, że zachowuje ona poczesne miejsce we wszystkich obszarach nowoczesnej medycyny: jest podstawowym źródłem prawa medycznego, niezbędnym elementem nauczania medycyny i koniecznym aspektem praktyki lekarskiej. Trudno sobie wyobrazić dobrą medycynę bez refleksji etycznej.
Konstanty Radziwiłł, lekarz rodzinny z Warszawy, absolwent I Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie oraz Podyplomowego Studium Bioetyki i Ekologii Człowieka na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, wykładowca Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, prezydent Stałego Komitetu Lekarzy Europejskich (CPME), wiceprezes Naczelnej Rady Lekarskiej.